Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Χαμένο ανάμεσα σε τσιμεντένιους γίγαντες, αλλά υπερήφανο και περικαλλές, σώζεται σε έναν από τους πυκνοκατοικημένους δρόμους των Αμπελοκήπων των Αθηνών ένα σπουδαίο βυζαντινό μνημείο. Πρόκειται για τον Ιερό Ναό των Αγίων Πάντων των Ομολογητών και άκμασε τον 11ο αιώνα όταν Μητροπολίτης Αθηνών ήταν ο λόγιος Μιχαήλ Χωνιάτης ή Ακομινάτος. Βρίσκεται στην οδό Τσόχα 39, λίγα μέτρα απόσταση από τον σταθμό του μετρό και το γήπεδο του Παναθηναϊκού. Μετά από δέκα αιώνες η παρουσία του εκπροσωπεί την ακμαία θρησκευτική παράδοση της πρωτεύουσας και στα σωθικά του κρύβονται πολλές και άγνωστες πτυχές της ιστορίας της.
Τοιχογραφία Μιχαήλ Χωνιάτη στον Άγιο Πέτρο Καλυβίων.
Ντυμένο με θαυμάσιους θρύλους και παραδόσεις, νεροφίδες που ξεδιψούσαν στα νάματά του αλλά και μια απογοητευμένη Αγγλίδα βασίλισσα να βρίσκει παρηγοριά στην αποκάλυψή του, ο ναός των Αγίων Πάντων επιμένει να δηλώνει με την παρουσία του τον χριστιανικό χαρακτήρα των Αθηνών. Πώς να φανταστεί ο σημερινός επισκέπτης βλέποντας τον ναό πνιγμένο από τα κάγκελα μέσα σ’ ένα μικρό οικόπεδο πως κάποτε ήταν το επίκεντρο της Μονής των Ομολογητών και απολάμβανε αυτοκρατορικών τιμών και προνομίων. Υπαγόταν στην Μητρόπολη των Αθηνών και ήταν γνωστό ως «Περιβόλι της Μητρόπολης». Το 1956 ξεκίνησαν οι εργασίες αναστηλώσεώς του.[1]
Τα ερείπια του ναού προ της ανακατασκευής του.
Η άγνωστη προσπάθεια διάσωσης του μνημείου
Αντίθετα με όσα αναφέρονται στη βιβλιογραφία ποτέ δεν έπαψε το ενδιαφέρον για τους Άγιους Πάντες. Ως γνωστόν, στα χρόνια του Όθωνα, με την αρωγή των δημοτικών αρχών, καταστράφηκε και λεηλατήθηκε το πλούσιο δίκτυο των θρησκευτικών μνημείων της πόλης. Ωστόσο, υπήρξαν ευαίσθητες ψυχές που προσπαθούσαν να διασώσουν ότι μπορούσαν από τη λαίλαπα που ισοπέδωνε τα πάντα στο πέρασμά της. Μέχρι τώρα οι πληροφορίες αναφέρουν πως από την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα και μετά άρχισαν οι προσπάθειες για την αποκάλυψη του μοναδικού αυτού θρησκευτικού μνημείου των βυζαντινών χρόνων.
Αλλά οι προσπάθειες αυτές είχαν αρχίσει από το 1843! Τότε, ο ιστορικός της Επανάστασης και εκδότης της εφημερίδας «Αιών», ο Ιωάννης Φιλήμων, θα πρωτοστατήσει στην προσπάθεια επισκευής του. Ένα μικρό αλλά περιεκτικό δημοσίευμα αποδίδει θαυμάσια τόσο την κατάσταση που επικρατούσε όσο και την ευαισθητοποίηση φωτισμένων ανθρώπων για την διάσωση του ναού.
«Οτε η Δημαρχία των Αθηνών ενεργεί την εξηφάνισιν των εις την πόλιν ταύτην εκκλησιών, αίτινες κατείχον την θέσιν ναών των Ελλήνων (σ.σ. εννοεί ναών της αρχαιότητας), οι φίλοι του αρχαίου δήμου των Αθηνών, καλουμένου πάλαι μεν Αλωπεκή, νυν δε αμπελοκήποι του δήμου, απεφάσισαν να επισκευάσωσι την εκεί εκκλησίαν των Αγίων Πάντων την οποίαν ο χρόνος κατήντησε ετοιμόρροπον», αναφέρει το δημοσίευμα του 1843.[2] Στη συνέχεια απευθυνόταν έκκληση προς όλους «να συνδράμωσι με τας προσφοράς των την επισκευήν του αρχαίου και περιέργου τούτου οικοδομήματος».[3]
Η βασίλισσα της Ουαλίας
Τι υπήρχε όμως σε εκείνη την περιοχή; Σύμφωνα πάντα με τις γραπτές πηγές ήταν κατάφυτη με αειθαλείς και πανύψηλες μυρτιές. Η παρουσία τους ενισχύει ακόμη περισσότερο την άποψη όσων υποστηρίζουν πως εκεί υπήρχε ναός της Αφροδίτης που διέθετε υπόγειο λουτρό στο οποίο έρρεε άφθονο και δροσερό νερό. Οι μυρτιές, σύμβολο ομορφιάς και νεότητας, χρησιμοποιούνταν από την αρχαιότητα ως καλλωπιστικά φυτά και συνδέθηκαν με τη Θεά Αφροδίτη, η οποία όταν βγήκε γυμνή από τη θάλασσα κρύφτηκε πίσω από μια μυρτιά. Έτσι η μυθολογία συναντά τα δύο ανάγλυφα της Αφροδίτης και του Έρωτα που ανακάλυψε ο αρχαιολόγος Κυριάκος Πιττάκης σε μια κρύπτη της εκκλησίας!
Αλλά και προεπαναστατικά χρόνια είχε εκδηλωθεί ενδιαφέρον για τους Άγιους Πάντες. Τον Μάιο 1816 τη ραστώνη των Αθηνών διέκοψε η παρουσία της Πριγκίπισσας Καρολίνας του Μπρούνοβικ-Βολφενμπύτελ (1768-1821). Έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το βυζαντινό εκκλησάκι και εντολή για ανασκαφές, οι οποίες έφεραν στην επιφάνεια αρκετά ευρήματα. Η αθηναϊκή παράδοση λέει πως η στα θεμέλια τη ερειπωμένης εκκλησιάς –ερείπια αρχαίου Ναού- ήταν θαμμένος θησαυρός, τον οποίο και βρήκε η Καρολίνα μέσα σε «χρυσό λεβέτι» (καζάνι). Όσο για τους Άγιους Πάντες, εκεί έφτασε και η χάρη του περίφημου Λουί Φρανσουά Σεμπάστιαν Φωβέλ, πρόξενου της Γαλλίας στην Αθήνα. Ήταν ένας εξ εκείνων που λεηλάτησαν τους αρχαιολογικούς θησαυρούς της πόλης.[4]
Ο ναός των Αγίων Πάντων Αμπελοκήπων.
Θρύλοι και αναστήλωση
Όπως όλα τα σημαντικά μνημεία έτσι και οι Άγιοι Πάντες τροφοδοτούσαν την φαντασία των Αθηναίων, οι οποίοι τους περιέβαλαν με θρύλους. Έτσι, το αγίασμα που υπήρχε μπροστά στην είσοδο του νάρθηκα και ο «υπόγειος λουτρός της Αφροδίτης» που έγραφαν στην έκκληση του 1843, τους είχαν πείσει πως εκεί ζούσε ένα μεγάλο φίδι, ένας δράκοντας, το κεφάλι του οποίου έμοιαζε με κεφάλι αίλουρου. Αυτή η παράδοση έφτασε ακμαία μέχρι και τα τέλη του 19ου αιώνα, όταν πλέον η πόλη των Αθηνών απλωνόταν προς κάθε κατεύθυνση και η περιοχή των Αμπελοκήπων βρισκόταν πλέον στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των εμπόρων γης. Μόνον σκυφτές καλόγριες θυμούνταν τους Αγίους Πάντες και επισκέπτονταν την περιοχή. Μέχρι το 1922 που ανασκάφηκε ο χώρος από τον Γεώργιο Σωτηρίου και άρχισε να λειτουργείται ο ναός με υπαίθριες λειτουργίες και να πυκνώνει γύρω του η κατοίκηση.[5]
Την κατάσταση πήραν στα χέρια τους οι πιστοί. Έφτιαξαν το Σωματείο «Άγιοι Πάντες» και αποδύθηκαν σε αγώνα αναστήλωσής του. Συγκέντρωσαν τα χρήματα και συνεργάσθηκαν με το υπουργείο Παιδείας που ανέθεσε την επίβλεψη της εργασίας στον αρχιτέκτονα Ορέστη Φυντικάκη υπό την εποπτεία του Ακαδημαϊκού Αναστάσιου Ορλάνδου. Έτσι, τον Σεπτέμβριο 1956 πραγματοποιούνταν λειτουργία πάνω στα ερείπια και ξεκινούσαν οι εργασίες, οι οποίες ολοκληρώθηκαν μόλις έναν χρόνο αργότερα.[6] Στις 18 Ιουνίου 1957, η γιορτή των Αγίων Πάντων τελέσθηκε στον αναστηλωμένο πλέον βυζαντινό ναό. Στις εργασίες χρησιμοποιήθηκαν όλα τα τεμάχια που βρέθηκαν από τον Ναό της Ουρανίας Αφροδίτης και της Μονής των Ομολογητών. Αποκαλύφθηκε ακόμη το Αγίασμα της Μονής σε βάθος δύο μέτρων κάτω από τον Ναό. Πρόκειται για έναν θολωτό και επισκέψιμο σήμερα χώρο, στο αριστερό βάθος του οποίου αναβλύζει ήρεμα και αθόρυβα μικρή πηγή με καθαρό νερό που έχει ευχάριστη γεύση. Είναι το ίδιο νερό το οποίο επί αιώνες τροφοδοτούσε τους θρύλους για τις νεροφίδες και τα θαύματα.[7]
Πρώτη δημοσίευση: Εφημερίδα «Δημοκρατία» 21 Φεβρουαρίου 2016.
