Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Ένα πολύ ενδιαφέρον έθιμο που συνδέεται με την εορτή του Προφήτη Ηλία (20ή Ιουλίου) υπήρξαν οι φρυκτωρίες. Σύστημα οπτικής επικοινωνίας με φρυκτούς, δηλαδή φλεγόμενους πυρσούς, που χρησιμοποιείτο για τη μετάδοση μηνύματος σε μακρινή απόσταση. Επρόκειτο δηλαδή για έναν πρωτογενή ασύρματο τηλέγραφο, του οποίου η προέλευση χάνεται στα βάθη των αιώνων.
Το «άγγαρον πυρ» (φωτιά που δε σβήνει) σε απεικόνιση σε ένα από τα εκμαγεία για τις αρχαίες τηλεπικοινωνίες που υπάρχουν στο Μουσείο του ΟΤΕ.
Στην αρχαιότητα
Η χρήση των φρυκτωριών υφίστατο από την αρχαιότητα. Η βασική παράδοση αναφέρεται στα «φρυκτώρια», δηλαδή στους ιδιαίτερους πύργους. Από το ύψος τους, κατά την αρχαιοελληνική εποχή, οι πυργοφύλακες, που ονομάζοντο φρυκτωροί, ειδοποιούσαν με φωταψίες ή ειδικά φωτεινά σημεία τους ναυτιλλομένους ή τους κατοίκους των γύρω συνοικισμών για τα συμβαίνοντα σε κάθε περιοχή, ευχάριστα ή δυσάρεστα.
Οι Έλληνες συγγραφείς έγραφαν άφθονα για αυτό το είδος τηλεπικοινωνίας, ώστε θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι όλο το ελληνικό έδαφος καλυπτόταν από πυρσούς. Οι τελευταίοι αποτελούνταν από εύφλεκτες ουσίες, των οποίων τη νύχτα φαινόταν το φως, ενώ την ημέρα ο καπνός τους ανέθρωσκε[1].
Ανάκτορο Ατρειδών
Ο Αισχύλος στην τραγωδία του «Αγαμέμνων» περιγράφει με σαφήνεια αυτό το επικοινωνιακό δίκτυο. Όταν ο Αγαμέμνων μετέβη στην Τρωάδα, υποσχέθηκε στη σύζυγό του Κλυταιμνήστρα πως αν η Τρωάς κυριευόταν, θα της ανήγγελλε την άλωσή της αυθημερόν. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο επέλεξε τις κορυφές των καταλληλότερων ορέων, από την Ίδη μέχρι το Άργος, στις οποίες τοποθέτησε σκοπούς ώστε να μεταβιβάσουν με πυρσούς την είδηση στη βασίλισσα.
Όταν ξαφνικά μια νύχτα ο φύλακας στην οροφή των Ανακτόρων των Ατρειδών παρατήρησε την αναμενόμενη συνθηματική φωτιά, κατήλθε αμέσως για να γνωστοποιήσει στην Κλυταιμνήστρα την ευφρόσυνη αγγελία. Έτσι, από φρυκτού εις φρυκτόν, η αγγελιαφόρος φλόγα μεταβίβασε την είδηση διαδοχικά από την Ίδη της Μυσίας στο Έρμαιον άκρο της Λήμνου και στον Άθω, και από εκεί στις κορυφές του Μακίστου της Ερετρίας, του Μεσαππίου της Βοιωτίας, μέχρι των κλιτυών του Αραχναίου και εν τέλει του ανακτόρου των Ατρειδών.
Αναπαράσταση χρήσης φρυκτωρίας από αρχαίους Έλληνες.
Προσπάθειες παρεμβολής
Αλλά και ο Όμηρος υπαινίσσεται διαρκώς τα διά πυρών σημεία, των οποίων γινόταν χρήση κατά τον πόλεμο της Τρωάδας. Κατά τον Παυσανία, δε, η εορτή των πυρών στο Άργος άρχισε πολύ πριν τον Τρωικό Πόλεμο. Ο ανώτερος τρόπος συνεννόησης μεταχειρίστηκε κυρίως κατά τη Ναυμαχία της Σαλαμίνος και επί του Πελοποννησιακού Πολέμου.
Επίσης, κατά την πολιορκία των Πλαταιών ο Θουκυδίδης έγραφε «φρυκτοί ήροντο εις τα Θήβας πολέμιοι» και ότι «παρινίσχον και οι της πόλεως Πλαταιείς από του τείχους φρυκτούς πολλούς πρότερον παρεσκευασμένους εις αυτό τούτο, όπως ασαφή τα σημεία της φρυκτωρίας τοις πολεμίοις η και μη βοηθοίεν, άλλο τι νομίσαντες το γενόμενον είναι ή το ον»[2]. Τόνιζε, δηλαδή, ότι αρκετά συχνά παρενεβάλλοντο από τους εχθρούς δολερές σημάνσεις μεταξύ των συνεννοουμένων φρυκτωρών προς αποπλάνησή τους.
Ο Ηρόδοτος, επιπλέον, αναφέρει ότι όταν ο ναυτικός στρατός του Ξέρξη κατευθυνόταν από την πόλη της Θέρμης προς τη Σκιάθο, οι στρατοπεδευόμενοι στο Αρτεμίσιο «πυνθάνονται παρά πυρσών εκ Σκιάθου την έλευσιν αυτού»[3].
1) Ο εγκαταλειμμένος τηλεπικοινωνιακός πύργος του Δράκανου στην Ικαρία, χρονολογημένος από τον 4ο π.Χ. αιώνα, ανήκει στις αρχαίες φρυκτωρίες.
Οι μέθοδοι
Τις μεθόδους συνεννόησεις περιέγραψαν και οι Πολύβιος και Πολύαινος. Η κυριότερη από αυτές ήταν η εξής: Πέντε πινακίδες αριθμημένες αποτελούσαν το κρυπτογραφικό αλφάβητο εκάστου των συνεννοουμένων φρυκτωρών. Δύο πυρσοί έδειχναν με τον αριθμό των ανυψώσεων και των καταβιβάσεων της φλόγας, ο μεν τον αριθμό της πινακίδας και ο δε τον αριθμό του γράμματος στην πινακίδα αυτή.
Για να μη συγχέονται αυτοί οι δύο πυρσοί, έκαστος των σταθμών ήταν εφοδιασμένος με διόπτρα που είχε δύο αυλίσκους, έτσι ώστε από τον μεν δεξιό αυλίσκο να βλέπει κανείς μόνο τον δεξιό φρυκτό, ενώ από τον αριστερό να φαίνεται μόνο ο ευώνυμος. Κατά τον Πολύβιο, τη μέθοδο αυτή τροποποίησαν αργότερα οι Έλληνες, κατά τρόπο που επέτρεπε τη σήμανση μεγαλύτερου αριθμού σηματολογημένων φράσεων[4].
Νεοελληνικοί χρόνοι
Το σύστημα αυτό επικοινωνίας επέζησε και στα νεοελληνικά χρόνια. Μάλιστα, κατά τους χρόνους της Ελληνικής Επανάστασης χρησίμευσε με τις φωτιές από βουνό σε βουνό ως το καλύτερο και ασφαλέστερο μέσο συννενόησης μεταξύ των οπλαρχηγών του Αγώνα για τις κινήσεις των στρατευμάτων ή την έκβαση των μαχών.
Ο Κολοκοτρώνης στα απομνημονεύματά του, καθώς και ο αχώριστος υπασπιστής του Φωτάκος ανέφεραν κατ’ επανάληψη τις περιπτώσεις ανάγκης, κατά τις οποίες, διαρκούντως του Αγώνα, έκτακτα πολεμικά γεγονότα και ειδικές συνεννοήσεις μεταξύ των αγωνιστών μεταδίδονταν με φωτιές, από τη μια βουνοκορφή στην άλλη, σε μεγάλες αποστάσεις της αγωνιζόμενης Ελλάδος.
Ακόμη και η εμφάνιση στις ακτές της Λακωνίας της αγγλικής φρεγάτας «Μαδαγασκάρη», που μετέφερε τον Όθωνα στην Ελλάδα τον Ιανουάριο του 1833, αλλά και η μεγάλη νηοπομπή που τη συνόδευε, μεταδόθηκαν με μεγάλες φωτιές από τις βουνοκορφές της Λακωνίας στην Αρκαδία, στην Αργολιδοκορινθία και την Αττική.
Τοιχογραφία του Προφήτη Ηλία σε Μοναστήρι της Φωκίδος.
Σύνδεση με Προφήτη Ηλία
Πώς όμως συνδέθηκε το επικοινωνιακό αυτό δίκτυο με τον Προφήτη Ηλία, τον κοινώς λεγόμενο Αηλιά, τον κατεξοχήν άγιο των Ελλήνων ορεσίβιων τσοπάνηδων; Οι Βυζαντινολόγοι ιστοριογράφοι και οι νεοέλληνες λαογράφοι, ιδιαιτέρως δε ο αείμνηστος πατήρ της νεοελληνικής λαογραφίας Νικόλαος Πολίτης[5], τον τοποθετούν ως περιπετειώδη ορεινό άγιο, ο οποίος στα νιάτα του έζησε ζωή γεμάτη τρέλες και κατορθώματα.
Οι πρώτοι μάλιστα αναφέρουν και ως εξαιρετική την εορτή του στην Κωνσταντινούπολη, μνημονεύουν, δε, και τελετές στο Παλάτι και λαμπρά θεατρικά θεάματα κατά την ίδια ημέρα. Από τη μακρινή εκείνη εποχή πιστευόταν από τον λαό ότι ο κατεξοχήν ορεινός άγιος ήταν εκείνος που προκαλούσε τις βροντές και τις αστραπές επειδή εθεάθη πάνω σε άρμα που το έσερναν τέσσερα πύρινα άλογα να κυνηγά τον δράκοντα με όπλο τον κεραυνό. Κατ’ άλλους επειδή ο ίδιος διωκόταν από τον Μωάμεθ για παλαιά χρέη ή ως … φοροφυγάς[6].
Τσιμπούσια και κρασοκατάνυξη
Έτσι οι νεοελληνικές λαογραφικές παραδόσεις εμφάνιζαν ως προνομιούχα τη θέση του ρομαντικού αγίου στις κορυφές των μεγάλων και των μικρών ελληνικών ορέων, στις οποίες, ως γνωστόν, είναι άπειρα τα εκκλησάκια που φέρουν το όνομά του.
Οι Έλληνες τσοπάνηδες σε πολλά μέρη της Ελλάδος συνέδεσαν με την εορτή του Προφήτη Ηλία το αρχαίο έθιμο των φρυκτωριών και το διατηρούσαν ως εορταστική ανάμνηση. Βοσκοί και βοσκοπούλες κάθε καλοκαίρι την 20ή Ιουλίου ανέβαιναν στα φερώνυμά του εκκλησάκια για να λειτουργηθούν, να ανάψουν τις πατροπαράδοτες φωτιές και να ψήσουν αρνιά και κοκορέτσια, υπό τη μορφή θυσιών, στους βωμούς του Προφήτη, τον οποίο θεωρούσαν προστάτη άγιο.
Εννοείται βέβαια ότι χάριν της μνήμης του δεν έλειπε από τα τσοπάνικα αυτά τσιμπούσια και η σχετική κρασοκατάνυξη. Ωστόσο, οι φρυκτωρίες που επέζησαν των νεοελληνικών χρόνων δεν ήταν παρά μόνο μια απλή συμβολική ανάμνηση του αρχαιότατου ελληνικού εθίμου, το οποίο αντικαταστάθηκε από τις νεότερες προόδους της επιστήμης.
Πρώτη δημοσίευση: Εφημερίδα «Εστία», Τετάρτη 20 Ιουλίου 2022
