Ο Δαμασκηνός που έφερε τη θάλασσα στους Στύλους του Ολυμπίου Διός!

Μετέφερε το νερό με σωλήνες από το Φάληρο μέχρι το Ζάππειο!

Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς

Τα θαλάσσια Λουτρά του Δαμασκηνού (γύρω στα 1885).

Από τις φαεινές επιχειρηματικές σκέψεις υπήρξε η δημιουργία της πρώτης πισίνας στην Αθήνα το μακρινό 1882 που έμεινε στην ιστορία με την ονομασία «Λουτρά Δαμασκηνού». Μόνον που παρουσίαζε μία ιδιαιτερότητα. Ελλείψει νερού, η πρωτοβουλία εκείνη στηριζόταν στη μεταφορά υδάτων από το Φάληρο στους Στύλους του Ολυμπίου Διός και στέφθηκε με πλήρη… αποτυχία! Πρωταγωνιστής ήταν ο φιλόδοξος μαθηματικός, δημοσιογράφος και επιχειρηματίας Αντώνιος Δαμασκηνός. Εφάρμοσε ένα μεγαλόπνοο σχέδιο που θα προσέφερε δροσιά και ανακούφιση στους μαστιζόμενους από τη ζέστη Αθηναίους.

Ξεροψήνονταν αδυσώπητα σε μια πόλη δυσανάλογα εκτεταμένη σε σχέση με τον πληθυσμό της. Δεν υπήρχαν στοιχειώδης βλάστηση και δενδροφυτείες. Το μικρό ύψος των οικοδομών δεν παρείχε σκιά. Αισθάνονταν ακαταμάχητη ανάγκη να δροσίσουν το σώμα τους στα καθαρά ακόμη νερά της θάλασσας. Αυτή την ανάγκη έσπευσε να καλύψει ο Αντώνιος Δαμασκηνός, αλλά ενεπλάκη σε περιπέτειες που τον οδήγησαν στην καταστροφή. Ο πιο αξιόπιστος μάρτυρας εκείνων των περιπετειών ήταν ο δημοσιογράφος Μπάμπης Αννινος, ο οποίος έζησε τα γεγονότα και τα κατέγραψε με τη γλαφυρή γραφίδα του.[1]

Πρωταγωνιστής και εγχείρημα

Η θάλασσα για τους κατοίκους των Αθηνών του καιρού εκείνου ήταν μάλλον δυσπρόσιτη. Η πεζοπορία δυσχερής και κοπιώδης. Ίσως οι κάτοικοι της Πλάκας, λόγω της γειτνιάσεως της συνοικίας τους, προπάντων δε χάρη στα υποζύγια που διέθεταν για τις αγροτικές δουλειές τους, είχαν το προνόμιο στη μακάρια απόλαυση ενός υπαίθριου λουτρού στο Παλαιό Φάληρο! Το ίδιο ίσχυε και για τους λίγους αθλητές που θεωρούσαν το θαλάσσιο λουτρό υγιεινή άσκηση. Για τους υπόλοιπους Αθηναίους απέμενε ο Πειραιάς. Όταν ο σιδηρόδρομος έκανε ευκολότερη τη συγκοινωνία μεταξύ των δύο πόλεων, τότε αρκετοί έβρισκαν καταφύγιο στα πρόχειρα λουτρά του αβαθούς Πασαλιμανιού.[2]

Αργότερα, όταν συγκροτήθηκε ο πρώτος συνοικισμός του Νέου Φαλήρου, οι λουόμενοι και οι λουόμενες κάτοικοι του άστεως πολλαπλασιάστηκαν δίνοντας ζωή στη φαληρική παραλία και τους ορμίσκους της Καστέλλας. Πριν όμως συμβούν αυτά και ενώ ακόμη υπήρχαν οι συγκοινωνιακές δυσχέρειες, ο επιστήμονας και επιχειρηματίας Αντώνιος Δαμασκηνός συνέλαβε την εντυπωσιακή ιδέα να φέρει το Φάληρο στην Αθήνα! Καθηγητής Μαθηματικών στο επάγγελμα, με πλούσια συγγραφική δραστηριότητα, ιδιαίτερα σε διδακτικά βιβλία της επιστήμης του, ήταν πνεύμα οξύ και επιχειρηματικό. Αναμείχθηκε με τη δημοσιογραφία και εξέδωσε την πολιτική εφημερίδα «Καρτερία» από κοινού με τον Πέτρο Κανελλίδη.[3]

Όμως η δημοσιογραφία της εποχής εκείνης άφηνε λίγα κέρδη, οπότε ο Δαμασκηνός θεώρησε προτιμότερο να μεταβάλει σε πακτωλό τα φαληρικά ύδατα, μεταφέροντάς τα στην Αθήνα και ιδρύοντας ιδιόκτητα λουτρά.

Πανοραμική άποψη της περιοχής του Ολυμπιείου από την οδό Αναπαύσεως (γύρω στα 1885). Διακρίνεται δεξιά το Ζάππειο Μέγαρο υπό κατασκευή, το θέατρο «Ολύμπια» και τα θαλάσσια λουτρά του Δαμασκηνού. (Συλλογή Κ. Τρίπου).

Η κατασκευή στους Στύλους

Ως τόπο επέλεξε την απόκεντρη αλλά πολυσύχναστη από τότε περιοχή των Παριλισίων, όπου βρίσκονταν τα μόνα υπαίθρια κέντρα θερινής αναψυχής των Αθηναίων. Διάλεξε χώρο κοντά στην κοίτη του Ιλισού, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται ο Όμιλος Αντισφαιρίσεως Αθηνών, το Tennis Club. Εκεί κατασκευάστηκαν δύο δεξαμενές, μία για κάθε φύλο, συνολικού εμβαδού μικρότερου από αυτό της πλατείας Συντάγματος. Αναμεταξύ τους οι δεξαμενές χωρίζονταν από ξύλινες καμπίνες.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος με τον οποίο ερχόταν το νερό από το Φάληρο. Διοχετευόταν με ατμοκίνητη αντλία και μέσω σιδηρών σωλήνων από τη φαληρική παραλία, και εκχυνόταν γεμίζοντας τις δύο δεξαμενές που είχαν βάθος περίπου 1,5 μέτρο. Είναι αλήθεια ότι τόσο στον χώρο όσο και στις υπηρεσίες που παρέχονταν επικρατούσε τάξη. Στην είσοδο υπήρχε συμβολική ανάγλυφη παράσταση, στην οποία ο Ποσειδώνας εναγκαλιζόταν την Αθηνά. Ήταν μάλλον η πρώτη επίσημη συμφιλίωση των δύο θεοτήτων μετά τη γνωστή διαμάχη τους στην Ακρόπολη.

Εντυπωσιακή επιχείρηση

Το γεγονός προξένησε εντύπωση, θεωρήθηκε βήμα προόδου και οι πελάτες συνέρρεαν αθρόοι στα νέα λουτρά. Τροχιόδρομος (τραμ), λεωφορεία και αμάξια στάθμευαν σε συγκεκριμένα σημεία μεταφέροντας τους πελάτες προς 15 λεπτά το άτομο. Όσο για το εισιτήριο για το λουτρό, δεν υπερέβαινε τα 50 λεπτά! Η επιχείρηση ξεκίνησε με τους καλύτερους οιωνούς. Ο Δαμασκηνός έτριβε τα χέρια του αλλά δεν είχε προβλέψει πώς θα εκκενώνονταν, με χαμηλό κόστος, οι δεξαμενές, για να ανανεώνεται το νερό που παρέμενε για πολλές ημέρες μέσα σε αυτές. Ζεσταινόταν και έπαυε να είναι δροσερό.

O «κωλοσούρτης», δηλαδή ο ατμοκίνητος τροχιόδρομος, που λειτούργησε για πρώτη φορά το 1887, συνέδεε το κέντρο των Αθήνων με το Νέο και το Παλαιό Φάληρο.

Ταυτοχρόνως η διεύθυνση των λουτρών, για να τα διαφημίσει, δημοσίευε καθημερινά τον αριθμό των ατόμων που τα επισκέπτονταν, ο οποίος ανερχόταν σε αρκετές εκατοντάδες. Η διαφήμιση αυτή, αντί να ωφελεί, έβλαπτε την επιχείρηση. Αφού το νερό δεν ανανεωνόταν, ο καθένας σκεπτόταν πως δεν θα ήταν ευχάριστο αλλά ούτε και υγιεινό να λουστεί σε δεξαμενή όπου τόσοι άνθρωποι είχαν αφήσει τους ρύπους τους. Άρχισαν οι διαμαρτυρίες του κοινού, ενώ μερικές εφημερίδες άρχισαν την επίθεσή τους. Σατιρικά φύλλα της εποχής δημοσίευαν γελοιογραφίες επισημαίνοντας τους κινδύνους για τα νερά εκείνα που «έβριθαν από τα μαλάκια, τα οστρακόδερμα και τα παντοία προϊόντα του ζωικού και του φυτικού βασιλείου».[4]

Ο Δαμασκηνός απέκρουε τις κατηγορίες, εξασφάλιζε επιστημονικές γνωμοδοτήσεις, αλλά η κοινή γνώμη είχε διαμορφώσει τη δική της άποψη για τα λουτρά. Οι θαμώνες ελαττώνονταν καθημερινά και το τελικό κτύπημα δόθηκε από τον κοιλιακό τύφο που ενέσκηψε τότε στην Αθήνα ως επιδημία, προκαλώντας θύματα και παραλύοντας κάθε ζωή και κίνηση της πόλης.[5]

Το σχεδιάγραμμα των Λουτρών του Δαμασκηνού στους Στύλους του Ολυμπίου Διός όπως δημοσιεύτηκε σε περιοδικό της εποχής.

Αιτίες αποτυχίας

Αυτά μας παρέδωσε ο Άννινος. Η άλλη άποψη, την οποία κατέγραψε ο Αναστάσιος Παππάς, υποστηρίζει ότι ο Δαμασκηνός εκκένωνε τις δεξαμενές του διοχετεύοντας το νερό στην κοίτη του Ιλισού, απ’ όπου ―για λόγους οικονομίας― αντλούσε και λίγο νερό.[6] Έτσι όμως τα νερά γίνονταν υφάλμυρα, βλάπτοντας τα συμφέροντα των ιδιοκτητών των παριλίσιων λαχανόκηπων! Οπότε ο Δήμος Αθηναίων απαγόρευσε την εκκένωση των δεξαμενών στον ποταμό. Ταυτοχρόνως, αναπτύχθηκε και το δίκτυο του ιπποσιδηρόδρομου, που συνέδεσε την Αθήνα με τα Φάληρα, διευκολύνοντας τη μετακίνηση του πληθυσμού.

Οι κάτοικοι της πρωτεύουσας προτιμούσαν πλέον την απόλαυση της θάλασσας, εγκαταλείποντας την απόλαυση των λουτρών υπό τη σκιά των Στυλών του Ολυμπίου Διός. Αργότερα, η περίφημη ΟΥΛΕΝ κατασκεύασε το «Δίκτυον Θαλασσίου Ύδατος», το οποίο μετέφερε με τη «δαμασκήνεια» μέθοδο το νερό από τη θάλασσα για το κατάβρεγμα και το πλύσιμο των δρόμων και των υπονόμων και την κατασκευή υπαίθριων παιδικών θαλάσσιων λουτρών!

Τραγικό τέλος

Ο επίλογος της ιστορίας και του εμπνευστή της ήταν τραγικός. Πολλά χρόνια αργότερα, στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του περασμένου αιώνα, εμφανίστηκε στους δρόμους της πρωτεύουσας «πρεσβύτης λευκογένειος με τους ώμους κυρτούς, φέρων τον κατηραμένον πλέον υψηλόν πίλον θαμβόν εκ της πολυκαιρίας και επενδύτην με τριμμένην την μηλωτήν του περιλαιμίου».[7] Οι λίγοι Αθηναίοι που τον αναγνώρισαν έμειναν έκπληκτοι από την εμφάνισή του και τον έβλεπαν με περιέργεια έπειτα από απουσία πολλών ετών.

Ήταν ο Δαμασκηνός των λουτρών. Είναι άγνωστο αν κατά το μακρύ διάστημα της απουσίας του στη Γαλλία, όπου διέμενε, επιδόθηκε σε άλλες επιχειρήσεις. Πάντως, η εξωτερική του εμφάνιση μαρτυρούσε πως η τύχη δεν υπήρξε ευμενής μαζί του. Άλλωστε, το πράγμα διαπιστώθηκε ακόμη φανερότερα: Ο ταλαίπωρος γέροντας «κεκμηκώς και πάσχων, εύρε καταφύγιον εις το Πτωχοκομείον, όπου νοσήσας απέθανε μετ’ ολίγον καιρόν».[8] Έφυγε από τη ζωή το καλοκαίρι του 1915.[9]