Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Όποιος επισκέπτεται τον χώρο της Αρχαίας Αγοράς των Αθηνών ή περνά από την ευρύτερη περιοχή της, απολαμβάνει τη θέα ενός βυζαντινού ναού που στέκει ολομόναχος πάνω από τα αρχαία ερείπια για να θυμίζει τον έντονο χριστιανικό χαρακτήρα που είχε τους τελευταίους δέκα αιώνες. Είναι το δεύτερο, μετά το Θησείο, μνημείο της Αρχαίας Αγοράς που έμεινε όρθιο από την ίδρυσή του έως σήμερα.
Εξάλλου είναι ο μόνος ναός της περιοχής που ξέφυγε από την αρχαιολογική σκαπάνη. Πρόκειται περί των Αγίων Αποστόλων του Σολάκη, όπως αποκαλούσαν τον ναό και τον αναγνώριζαν οι Αθηναίοι. Η προσωνυμία Σολάκης οφείλετο σε επιφανή οικογένεια των Αθηνών. Εφέτος συμπληρώνονται εξήντα έξι χρόνια από τότε που αποφασίσθηκε και ξεκίνησε (1954) νέα περίοδος ερευνών, με επίκεντρο τη βυζαντινή αυτή εκκλησία.[1]
Άγιοι Απόστολοι του Σολάκη πριν από τις εργασίες (1953).
Μεσοβυζαντινός
Χτισμένος δυτικά της οδού των Παναθηναίων ο ναός των Αγίων Αποστόλων χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 10ου αιώνα. Θεωρείται ο πρώτος αξιόλογος μεσοβυζαντινός ναός που ανεγέρθηκε στην Αθήνα και ο πρώτος της ομάδας των αποκαλούμενων «Αθηναϊκών» ναών. Τον συνόδευαν δοξασίες και φήμες που πλημμύριζαν με συναισθήματα τους πιστούς. Οι θρύλοι ήθελαν την εκκλησία να είναι χτισμένη πάνω σε κρύπτη των πρωτοχριστιανικών χρόνων, ενώ γέροντες ενορίτες βεβαίωναν ότι κάποιο θολωτό μυστήριο κρυβόταν κάτω από την εκκλησία τους.[2]
Οι Άγιοι Απόστολοι (1889).
Εντέλει οι ανασκαφές έφεραν στο φως ευρήματα που αποκάλυψαν πως είναι κτισμένος πάνω σε θεμέλια Νυμφαίου του 2ου αιώνα μετά Χριστόν. Για τη ζωή των Αθηνών ήταν απλά ένας ναός που κλήθηκε να καλύψει τις ενοριακές ανάγκες των κατοίκων της περιοχής. Ο Δ. Γρ. Καμπούρογλους παρέδωσε στοιχεία για την κατάσταση στην οποία βρισκόταν ο ναός όταν η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους. Είχε δύο εφημέριους και περιουσία στο Περιστέρι και στον Ταύρο.[3]
Η περιουσία του
Σύμφωνα με κατάστιχο που σώζεται σε άριστη κατάσταση και επιγράφεται «Βιβλίον Aκινήτου και Kινητής Περιουσίας του Iερού Nαού των Aγίων Aποστόλων» ο ναός είχε σημαντική περιουσία. Ένα μαγαζί και σπίτι στην οδό Aρείου Πάγου, ένα αμπέλι στο Mοσχάτο (1,5 στρέμμα), το οποίο πουλήθηκε το 1928 και μία διώροφη οικία στην οδό Βουλευτηρίου 6. Στον ναό των Aγίων Aποστόλων ανήκε ως ξωκκλήσι αλλά και ως περιουσιακό στοιχείο, προϊόν επίσημης δωρεάς, ο Άγιος Δημήτρης ο Λουμπαρδιάρης περί του οποίου κατωτέρω. Επίσης, οι ‘Aγιοι Aπόστολοι διέθεταν σημαντικό αριθμό χειρογράφων και τρία κελιά στο προαύλιο που χρησίμευαν για γραφείο και κατοικία του εφημέριου και το τρίτο ως «νεωκορείον».[4]
Αξίζει να αναφερθεί πως το ευρύ προαύλιο των Aγίων Aποστόλων είχε διευρυνθεί και διαμορφωθεί με αγορές και δωρεές. Το 1863 είχε αγοραστεί η ισόγεια οικία της Mαρίας Kαμπρίνη, ενώ αργότερα δωρίσθηκε μία οικία από τον Γεώργιο Ιλλαρίωνα. Το 1876 για να καλύψουν τις ολοένα αυξανόμενες ενοριακές ανάγκες, οι επίτροποι ανήγειραν προσθήκες που αλλοίωσαν την εικόνα του ναού. Οι εργασίες συντήρησης, στερέωσης και αναστήλωσης του ναού διήρκεσαν δύο χρόνια και ολοκληρώθηκαν τον Σεπτέμβριο 1956.[5] Αναμφισβήτητα το αποτέλεσμα υπήρξε εξαιρετικό, αλλά για μία ακόμη φορά οι υπεύθυνοι δεν υπήρξαν συνεπείς στην υπόσχεσή τους ότι η εκκλησία «θα λειτουργείται λαμβανομένων προς τούτο όλων των ενδεδειγμένων μέτρων».
Ο Λουμπαρδιάρης
Ο ναός κλείστηκε στα συρματοπλέγματα του αρχαιολογικού χώρου, δεν λειτουργείται κανονικά και δεν είναι προσπελάσιμος και ελεύθερος για το ευρύ κοινό. Ωστόσο, με τον ναό των Αγίων Αποστόλων της Βλασσαρούς σχετίζεται και ο γνωστός μας Άγιος Δημήτριος ο Λουμπαρδιάρης. Μετά την απελευθέρωση ο ερημικός Άγιος Δημήτρης ο Λουμπαρδιάρης στο λόφο του Φιλοπάππου υπαγόταν στον εξαιρετικού κύρους ενοριακό ναό των Αγίων Απόστολων. Το βυζαντινό καλλιτέχνημα στον χώρο της αρχαίας Αγοράς των Αθηνών θυμίζει ότι κάποτε εκεί υπήρχε η πολύβουη και πυκνοκατοικημένη γειτονιά της Βλασσαρούς.
Ο Άγιος Δημήτριος Λουμπαρδιάρης και η γύρω περιοχή.
Την ευρύτερη περιοχή του Λουμπαρδιάρη, περίπου τρία στρέμματα, αγόρασε μετά την Επανάσταση (1830) ο Σταύρος Στουραΐτης του Ιωάννη από τον Μιμή Αγά. Από τότε ο Άγιος Δημήτριος υπήχθη στη δικαιοδοσία των γειτονικών Αγίων Αποστόλων, οι οποίοι και εισέπρατταν τα λιγοστά έσοδά του. Ούτε λειτουργία τακτική, ούτε γάμοι και βαπτίσεις τελούνταν τότε στο ναΐδριο που έστεκε μόνο στο έρημο και άδενδρο τοπίο. Λίγα χρόνια αργότερα, όταν ο βασιλιάς Όθωνας βρισκόταν ακόμη στην Αθήνα, ο Στουραΐτης δώρισε τον περίβολο του Αγίου Δημητρίου[6]. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1878 ολοκλήρωσε την δωρεά του παραχωρώντας –με επίσημη συμβολαιογραφική πράξη– 711,37 τεκτονικές πήχεις, με το συμβολικό αντίτιμο των εκατό δραχμών.[7]
Το εσωτερικό του ναού.
Μνημείο
Αλλά ήταν πάμπτωχος ο Άγιος Δημήτριος και δεν διέθετε εκκλησιαστικό συμβούλιο για να αποδεχτεί την δωρεά. Τυπικά λοιπόν, αφού δεν είχε γίνει αποδεκτή δεν ίσχυε η δωρεά. Τότε ανέλαβαν να λύσουν το πρόβλημα οι ακμάζοντες Άγιοι Απόστολοι. Έστειλαν τους δικούς τους Επιτρόπους. Οι επιφανείς Αθηναίοι Δημήτριος Τουτουντζής, Νικόλαος Αθανασίου και Δημήτριος Βερσής έσπευσαν να αποδεχθούν τη δωρεάν και να χαρίσουν την ελευθερία στον ναΐσκο του Φιλοπάππου.[8]
Ο οποίος από τότε ανέπνευσε και μπόρεσε να αναπτύξει λίγες εγκαταστάσεις γύρω του για τις απαραίτητες λειτουργίες. Τα χρόνια πέρασαν, οι συνθήκες άλλαξαν και οι Άγιοι Απόστολοι μετατράπηκαν ουσιαστικώς σε μνημείο, αλειτούργητοι και φραγμένοι μέσα στην Αρχαία Αγορά. Από εκεί παρακολουθούν μάλλον ικανοποιημένοι τον Λουμπαρδιάρη τους που έγινε κοσμικός, με τακτικές λειτουργίες, γάμους και βαφτίσεις.
Θρύλοι και παραδόσεις
Πάντως, οι Άγιοι Απόστολοι είναι από τα ωραιότερα κειμήλια των Παλαιών Αθηνών και ήταν οκτάπτερο βαπτιστήριο με θρύλους και παραδόσεις που συνδέουν την ύπαρξή του με τις πιο μακρινές γενιές των Αθηναίων. Υπόδειγμα αρχιτεκτονικής και χάρμα αρμονικότητας και ευρυθμίας. Μέχρι και την δεκαετία 1930 ακόμη, οι πιστοί πλησίαζαν περίφοβοι το τέμπλο για να προσκυνήσουν. Είχαν υπ’ όψη τους θρύλους που κυκλοφορούσαν από στόμα σε στόμα για υπόγειες στοές που επικοινωνούσαν με άλλους ναούς της περιοχής και πολλά ακόμη.[9]
Άγιοι Απόστολοι (1973).
Εξάλλου, η πάνσεπτη εικόνα της Θεοτόκου Βρεφοκρατούσης, γνωστής στην ιστορία των Αθηνών ως Αγίας Κυράς, αποτελούσε πόλο έλξης για τους χριστιανούς. Η Αγία Κυρά υπήρξε εικόνισμα μεγάλης αξίας για τους Αθηναίους. Ο ναός όπου φυλασσόταν, αγοράσθηκε και γκρεμίσθηκε το 1834 από τον Πρίγκηπα Γεώργιο Καντακουζηνό.[10] Η εικόνα διασώθηκε στους γειτονικούς Αγίους Αποστόλους, όπου ετελούντο λιτανείες και ειδικές λειτουργίες. Σιγά – σιγά οι γηγενείς αραίωσαν, οι θρύλοι έσβησαν και οι παραδόσεις ξεχάστηκαν.
Ο θόλος του ναού των Αγίων Αποστόλων.
Οι τρεις Απόστολοι
Η γλυκιά έκφραση της Θεοτόκου και το θαμπό επιχρύσωμα που είχε αφήσει ο χρόνος στη μορφή της ενέπνεαν τους πιστούς. Οι τελευταίοι έπαψαν να προσέρχονται, όταν ο χώρος φράχτηκε με συρματοπλέγματα και οι γριούλες αρκούντο αντί προσευχής και αφιερώματος να ρίχνουν ένα λυπημένο βλέμμα στην εκκλησία τους.
Τρεις ναοί είναι καταγεγραμμένοι στη μνήμη τους. Ο σωζόμενος στον χώρο της αρχαίας Αγοράς και δύο ακόμη. Ο ένας στην μεσημβρινή πλευρά της πλατείας Κοτζιά (Δημαρχείου) και ο άλλος στην αποκαλούμενη Πύλη των Αχαρνών. Υπήρχαν ωστόσο, επ’ ονόματι Αποστόλων χωριστοί ναοί, των οποίων η ύπαρξη μάλλον οφειλόταν σε οικογενειακή παράδοση. Ήταν δηλαδή κτίσματα κτητορικά και όχι ιδρύματα της πόλης, ναοί γενικής χρήσης.
