Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Το «μπαχτσίσι» ή «μπαξίσι», ανατολίτικο απομεινάρι, το οποίο όταν εξευγενίστηκε έλαβε την εύηχη ονομασία «φιλοδώρημα», έχει τόσο πλούσια ιστορία ώστε θα άξιζε να τιμηθεί με μια μονογραφία. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας μπαξίσι αποκαλούσαν τη δωρεά που προσφερόταν σε άτακτο στρατιώτη, ο οποίος προσκόμιζε κομμένο κεφάλι εχθρού. Στα νεότερα χρόνια όμως, όταν είχε γεννηθεί και άκμαζε η συμπαθής τάξη των σερβιτόρων, το ευγενές φιλοδώρημα έμελλε να απασχολήσει το κοινό αλλά τα καθεστώτα. Οπότε μία από τις σελίδες της προαναφερθείσης μονογραφίας πρέπει να αναφέρεται υποχρεωτικά στο 1926.
Τότε -με Διάταγμα- καθιερώθηκε ως υποχρεωτικό το φιλοδώρημα, προκαλώντας μάλιστα και ενδοκυβερνητικό πόλεμο. Ήταν το αποτέλεσμα της πενταετούς προσπάθειας που είχαν ξεκινήσει τα Συνδικάτα, τα οποία το 1922 πέτυχαν να υπογραφεί «Πρωτόκολλον περί καθορισμού φιλοδωρήματος» με τον υπουργό Εθνικής Οικονομίας Λουκά Κανακάρη – Ρούφο!
Λουκάς Κανακάρης – Ρούφος
Είναι και αυτό ένα από τα νεοελληνικά παράδοξα που οφείλουμε να παραδώσουμε στην αθανασία. Αφού δεν μπορούσαν να νομοθετήσουν το φιλοδώρημα και προκειμένου να… εξυπηρετήσουν την παντοδύναμη εκείνη την εποχή συντεχνία των σερβιτόρων εφηύραν ανώδυνη λύση. Αφενός επέτρεπε στους σερβιτόρους να εισπράττουν το μπαξίσι τους, αφετέρου δεν δέσμευε το κράτος!
Πανηγυρικώς λοιπόν έσπευδε, τον Οκτώβριο 1922, να ανακοινώσει το «Συνδικάτον “Πρόοδος”» που ήταν «Σύνδεσμος Υπαλλήλων Εστιατορίων και Ζυθεστιατορίων Αθηνών – Πειραιώς» στο «σεβαστόν κοινόν» ότι «υπεγράφη μεταξύ του ημετέρου Συνδέσμου και του σεβαστού υπουργείου της Εθνικής Οικονομίας το Πρωτόκολλον περί καθορισμού του διά ποσοστού 10% επίτων λογαριασμών φιλοδωρήματος των υπαλλήλων εστιατορίων και ζυθεστιατορίων. Ευελπιστούντες ότι θέλομεν τύχει της ευγενούς υποστηρίξεως υμών».
Γκαρσόνια σε εστιατόριο πολυτελείας, δεκαετία 1920.
Το «Πρωτόκολλον»
Το μνημειώδες έγγραφο του 1922 παραδίδουμε στη δημοσιότητα, φρονώντας ότι αποτελεί πλέον ιστορικό ντοκουμέντο: «ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟΝ Περί καθορισμού του διά ποσοστού 10% επί των λογαριασμών φιλοδωρήματος των υπαλλήλων εστιατορίων και ζυθεστιατορίων. Απόσπασμα. Η δυνάμει της υπ’ αριθμ. 50401 και από 27 Ιουλίου ε.ε. αποφάσεως του επί της Εθνικής Οικονομίας υπουργού καταρτισθείσα επιτροπή προς καθορισμόν του φιλοδωρήματος των υπαλλήλων εστιατορίων και ζυθεστιατορίων, συνελθούσα σήμερον 11ην του μηνός Αυγούστου και περί ώραν 11ην π.μ. εν τω γραφείω του προέδρου αυτής Γ. Χαριτάκη, Γενικού Γραμματέως του επί της Εθν. Οικονομίας υπουργείου, παρόντων δε και των μελών αυτής:
«1) Δημ. Τοτόμη, Διευθυντού της Εργασίας και Κοινωνικής Προνοίας 2) Ευάγ. Μπλέσσα, Επιθεωρητού Ξένων και Εκθέσεων, 3) Αλκιβ. Κρασσά, Τμηματάρχου του Εμπορίου και 4) Μ. Αργυροπούλου, προέδρου του Συνδέσμου των υπαλλήλων εστιατορίων και ζυθεστιατορίων Αθηνών και Πειραιώς, ευρέθη εν απαρτια, συζητήσασα δε επί της εφαρμογής του φιλοδωρήματος διά ποσοστού 10% επί των λογαριασμών των πελατών απεφάνθη ότι: Εγκρίνει την εφαρμογήν εν τοις εστιατορίοις και ζυθεστιατορίοις των Αθηνών, Πειραιώς και Περιχώρων του φιλοδωρήματος διά ποσοστού 10% επί των λογαριασμών των πελατών, απαλλασσομένων των τελευταίων τούτων από παντός επιπροσθέτου φιλοδωρήματος. Ο πρόεδρος Γ. Χαριτάκης. Τα μέλη: Δ. Τοτόμης, Ε. Μπλέσσας, Α. Κρασσάς, Μ. Αργυρόπουλος. Εγκρίνεται. Εν Αθήναις τη 12η Αυγούστου 1922. Ο επί της Εθν. Οικονομίας υπουργός Λουκάς Κανακάρης Ρούφος».
Σκίτσο Ηλία Κουμετάκη.
Διάταγμα και pourboire
Ήταν όμως ένα απλό «πρωτόκολλο». Λίγα χρόνια αργότερα, η Αγορανομία διαπίστωνε πως αυθαίρετα κάτω από τους λογαριασμούς, οι σερβιτόροι είχαν καθιερώσει να προσθέτουν «ποσοστόν δέκα τοις εκατό διά το εις αυτούς χορηγούμενον κατ’ έθιμον φιλοδώρημα». Μετά τη διαπίστωση το υπουργείο Εσωτερικών εξέδωσε εγκύκλιο, με την εντολή να γίνονται έλεγχοι και να παραπέμπονται για αισχροκέρδεια οι δράστες. Πάλι όμως κινητοποιήθηκαν τα Σωματεία και πέτυχαν την έκδοση Διατάγματος αυτή τη φορά για είναι κατοχυρωμένοι. Οπωσδήποτε αποτελεί μνημείο για τον νομικό μας πολιτισμό το εν λόγω διάταγμα «Περί φιλοδωρήματος», το οποίο εκδόθηκε την… εποχή του Πάγκαλου.
Η αρχή έγινε από τα ξενοδοχεία, τα οποία ως γνωστόν διατηρούσαν και τα περισσότερα εστιατόρια. Βεβαίως όλα ξεκίνησαν με το αξίωμα πως «διά τους πελάτας το φιλοδώρημα είναι προαιρετικόν». Ενδιαφέρον φιλολογικό στοιχείο του διατάγματος είναι η ανάγκη που αισθάνθηκε ο συντάκτης του να συνοδεύσει, εντός παρενθέσεως, τη λέξη φιλοδώρημα με το pourboire, προφανώς για να του προδώσει περισσότερο κύρος. Αλλά στην Ελλάδα οι νόμοι ερμηνεύονται, ως γνωστό, κατά το δοκούν. Αφού είχε δοθεί το «σύνθημα», οι σερβιτόροι επέπεσαν -κυριολεκτικώς- επί των κεφαλών των πελατών απαιτώντας πιεστικά φιλοδώρημα. Όπως ήταν φυσικό εξελίχθηκαν σκηνές απείρου κάλλους αφού δεν έλειπαν και οι περιπτώσεις ξυλοδαρμού πελατών, οι οποίοι δεν υιοθετούσαν το «νομοθετημένο» δικαίωμα των σερβιτόρων. Δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις, στις οποίες παρενέβαινε δι’ εγκυκλίων της η Αγορανομία υπενθυμίζοντας τα περί προαιρετικού και όχι υποχρεωτικού φιλοδωρήματος.
Η αντίδρασις Καφαντάρη
Εν πάση περιπτώσει το νομοθετικό διάταγμα που καθιέρωσε το φιλοδώρημα προέβλεπε την επέκταση του μέτρου και στα εστιατόρια και ζυθεστιατόρια, ζαχαροπλαστεία, καφενεία, γαλακτοπωλεία, οινοπωλεία, μαγειρεία και ποτοπωλεία. Ωστόσο, το μέτρο περιορίστηκε στις πόλεις που είχαν περισσότερους από 20.000 κατοίκους, στις λουτροπόλεις, τα εξοχικά κέντρα και τους τόπους θερινής διαμονής. Παρά το γεγονός ότι επρόκειτο για Νομοθετικό Διάταγμα που είχε εγκριθεί από το Υπουργικό Συμβούλιο και δημοσιευθεί στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, ο σώφρων υπουργός Εθνικής Οικονομίας Γεώργιος Καφαντάρης αντέδρασε.
Γεώργιος Καφαντάρης
Δήλωνε πως θα αντιταχθεί στην εφαρμογή του «διότι το Υπουργείον εμμένει εις την άποψίν του ότι η παροχή του φιλοδωρήματος δέον να είναι προαιρετική». Απειλούσε δε ότι ακόμη και σε περίπτωση που η Βουλή, κάτω από πιέσεις, δεν θα δεχόταν τις τροποποιήσεις του, εκείνος με υπουργικές αποφάσεις θα μείωνε το ποσοστό του φιλοδωρήματος… Πράγματι, επήλθαν ορισμένες διορθωτικές τροποποιήσεις που προσπαθούσαν να βάλουν μία τάξη στα πράγματα και να ανακόψουν την επιθετικότητα των γκαρσονιών.
Όρθιοι και καθήμενοι
Από τότε εκδόθηκαν Προεδρικά Διατάγματα, Νόμοι, Υπουργικές Αποφάσεις, δεκάδες εγκύκλιοι από διαφορετικά υπουργεία, αλλά και πορίσματα επιτροπών με μεγαλόστομες και υπερφίαλες κρίσεις ακόμη και περί συνταγματικότητας ή μη του φιλοδωρήματος. Υπήρξαν δε περίοδοι κατά τις οποίες μέσω αγορανομικών διατάξεων προσαυξάνοντο τα ποσοστά φιλοδωρήματος των σερβιτόρων. Όπως συνέβη το 1965, λίγο πριν πέσει η κυβέρνηση Νόβα, έσπευσε να καθορίσει εκ νέου τα των φιλοδωρημάτων.
Σε προϊόντα που παραλάμβαναν οι πελάτες όρθιοι δεν επιβαλλόταν φιλοδώρημα. Αλλά όσοι χρησιμοποιούσαν καθίσματα έπρεπε να δίνουν το κάτι τις… Ή το 1968, όταν κατά τις εορτές το φιλοδώρημα αναβιβαζόταν από 15% σε 22%! Απαραίτητη διευκρίνιση πάντα ότι σε περίπτωση εξυπηρέτησης του πελάτου από τον καταστηματάρχη δεν δημιουργείται δικαίωμα του σερβιτόρου προς απόληψη φιλοδωρήματος.
Σερβιτόροι κεντρικού καφενείου των Αθηνών (δεκαετία 1950)
Διεθνής διάσταση
Όπως ήταν φυσικό, το ζήτημα έφτασε να απασχολήσει και τις κοινωνικές στήλες των εφημερίδων. Προέβαιναν κατά καιρούς σε κατηγοριοποίηση των πουρμπουάρ, καταγράφοντας τους… ανοικτοχέρηδες αλλά και τους… σφικτούς πελάτες των καταστημάτων των Αθηνών. Στα ζαχαροπλαστεία, στα θέατρα, στα ταξί, στους τεχνικούς της ΔΕΗ κ.ά. Το ζήτημα απασχόλησε διαχρονικά, όχι μόνο τους Έλληνες, αλλά και τους ξένους νομοθέτες και δημοσιογράφους. Τη δεκαετία 1980, επιχειρήθηκε μάλιστα να καθιερωθεί και διεθνής τάξη στα… φιλοδωρήματα.
Έτσι, η εφημερίδα Herald Tribune δημοσίευε το 1984 έναν «άτυπο» τιμοκατάλογο για Αγγλία, Γαλλία, Δυτική Γερμανία, Σουηδία, Ισπανία και Ιταλία. Διαπιστώνουμε, μέσω αυτού, ότι πουθενά βεβαίως το φιλοδώρημα δεν ήταν υποχρεωτικό, αλλά καλό θα ήταν ο επισκέπτης να δίνει πενήντα πένες στους αχθοφόρους των αγγλικών αεροδρομίων ή δέκα φράγκα στους πορτιέρηδες των γαλλικών ξενοδοχείων. Κάπως έτσι εξελίχθηκαν τα πράγματα. Με το φιλοδώρημα ελληνιστί, το μπαξίσι τουρκιστί, το πουρμπουάρ γαλλιστί ή τιπ αγγλιστί.
