Μάρω Βουγιούκα – Βασίλης Μεγαρίδης
Ο παραθαλάσσιος Δήμος Παλαιού Φαλήρου βρίσκεται στα νότια της Αθήνας, ανάμεσα στη Νέα Σμύρνη, στην Καλλιθέα, στον Άλιμο και στον Άγιο Δημήτριο και βρέχεται από το Σαρωνικό Κόλπο. Το όνομά του οφείλεται στον αττικό ήρωα αργοναύτη Φαληρόν, εγγονό του Ερεχθέως, επώνυμο ήρωα του ομώνυμου αρχαίου δήμου. Το επίθετο «Παλαιό» αναφέρεται ακριβώς στην αρχαία αυτή καταβολή του σημερινού προαστείου και όχι στη νεότερη αναβίωσή του, για την οποία ισχύει το ότι «το Παλαιό Φάληρο είναι το νέο, και το Νέο Φάληρο είναι το παληό» κατά την προσφυή ρήση του γνωστού θεατρικού συγγραφέα και χιουμορίστα Αλέκου Σακελλάριου.
Ο αρχαίος δήμος Φαλήρου ανήκε στην Αιαντίδα και αργότερα στη Λεοντίδα φυλή και βρισκόταν περίπου εκεί που είναι σήμερα το Παλαιό Φάληρο. Ήταν το κύριο λιμάνι των Αθηνών πριν από την ανάπτυξη του Πειραιά κατά τον 5ο αι. π.Χ. και συνδεόταν με την Αθήνα με το λεγόμενο «Φαληρικόν Τείχος». Το 50 μ.Χ. αποβιβάστηκε στην ευρύτερη περιοχή του ο Απόστολος Παύλος και από εκεί ανέβηκε στην Αθήνα.
Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας η περιοχή ερημώθηκε και τα μόνα χαρακτηριστικά κτίσματα ήταν τρεις πύργοι που κτίστηκαν στη σημερινή περιοχή του ξηροτάγαρου ή Τροκαντερό, όπου το Πάρκο Ναυτικής Παράδοσης και το θωρηκτό «Αβέρωφ». Οι τρεις αυτοί πύργοι, που ήταν «βίγλες» για να ειδοποιούν τους κατοίκους σε περίπτωση επιδρομής πειρατών, έδωσαν το όνομα «Τρεις Πύργοι» στην περιοχή. Στις 24 Απριλίου του 1827 έγινε εκεί η περίφημη και καταστροφική για τους Έλληνες μάχη του Φαλήρου ή των Τριών Πύργων – περισσότερο γνωστή ως Μάχη του Αναλάτου – που είχε ως αποτέλεσμα την παράδοση της Ακροπόλεως στον πολιορκητή της Κιουταχή.
Στα χρόνια που ακολούθησαν το Φάληρο ήταν ένα χωριουδάκι που το κατοικούσαν ψαράδες, κτηνοτρόφοι και αγρότες, ενώ μεγάλες εκτάσεις στο Βουρλοπόταμο (σημερ. Αμφιθέα), Αγία Βαρβάρα κ.ά. ήταν χωράφια, αμπέλια, περιβόλια και λιβάδια με μαντριά (υπήρχε πάντως συγκοινωνία με το ατμοκίνητο τραίνο, τον «Κολοσούρτη», που έφθανε μέχρι του Ξηροτάγαρου). Οι πρώτες επαύλεις κοντά στη θάλασσα, άρχισαν να κτίζονται γύρω στα 1910-15 και γρήγορα το προάστειο επεκτάθηκε (7.000 κάτοικοι το 1928, 35.000 το 1971) και αναπτύχθηκε σε ωραία αστική εγκατάσταση και θέρετρο με άρτια τουριστική υποδομή (ξενοδοχεία, κέντρα κλπ.), σαν επίνειο, κατά κάποιο τρόπο, της Αθήνας:
Δικός ειν’ ο πολύκαρπος της Ελευσίνας κάμπος
………………………………………………………………..
κι η άκρα η αφροστεφάνωτη του γαλανού Φαλήρου
Παλαμάς («Ύμνος της Αθήνας»)
Το 1925 αποσπάστηκε από το Δήμο Αθηναίων ως ανεξάρτητη κοινότητα (με Π.Δ. της 25/3/25) και το 1942 έγινε Δήμος με το Ν.Δ. 1465/42.
Στην πληθυσμιακή αύξηση του Παλαιού Φαλήρου πολύ συνέβαλε η έλευση των Μικρασιατών προσφύγων μετά το 1922, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν κυρίως στις περιοχές της Αγίας Βαρβάρας, της Πικροδάφνης κ.α.
Ο Δήμος Παλαιού Φαλήρου έχει 229 οδούς και 11 πλατείες που κατανέμονται στις περιοχές Τροκαντερό, Φλοίσβου, Εδέμ (Έντεν), Αμφιθέας, Αγίας Βαρβάρας και Πικροδάφνης (τμήμα). Κύριες οδικές αρτηρίες του Παλαιού Φαλήρου είναι η παραλιακή λεωφόρος Ποσειδώνος (βλ. λήμμα), η λεωφόρος Αμφιθέας, η λεωφόρος Αγίας Βαρβάρας και η οδός Αχιλλέως. Στα όρια του Δήμου βρίσκονται οι εγκαταστάσεις του Ευγενιδείου Ιδρύματος με το Πλανητάριο (στη λεωφόρο Συγγρού), το Πάρκο Ναυτικής Παράδοσης με το Θωρηκτό «Γ. Αβέρωφ», το Πάρκο Παλαιού Φαλήρου κ.ά. Επιφανείς «φαληριώτες» ήταν ο ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης, ο πρόεδρος της Δημοκρατίας Αλεξ. Ζαΐμης, ο στρατηγός Γεωργ. Κονδύλης, ο μαέστρος Δημήτρης Μητρόπουλος, ο λόγιος Ελισσαίος Γιανίδης κ.ά.
