Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Όσοι νομίζουν ότι τα «μουσικά όργανα» και γενικότερα η χρήση της μουσικής από τα καταστήματα, που αλλοιώνουν την ποιότητα ζωής των κατοίκων και προκαλούν αγανάκτηση, είναι φαινόμενο των καιρών μας δεν έχουν παρά να διαβάσουν τι συνέβαινε στην πόλη των Αθηνών στις αρχές του 20ού αιώνα. Τότε είχε πρωτοεμφανιστεί η μόδα του «οργανέτου». Επρόκειτο για ένα κουτί, το οποίο μέσω μανιβέλας παρήγαγε μελωδίες. Το μουσικό αυτό μηχανικό όργανο, που στα λατινικά σήμαινε μικρό όργανο, αποκαλείτο και λατέρνα. Ανήκε, δε, στην οικογένεια των αυτόματων οργάνων, δηλαδή εκείνων που μπορούσαν να αποδώσουν ένα μουσικό έργο με μηχανικά μέσα.
Πίνακας ξένου καλλιτέχνη που απεικονίζει νεαρή να κρατά οργανέτο (1879).
Άνδρες και γυναίκες, συνήθως ρακένδυτοι που η ζωή τους είχε ξεβράσει στην Αθήνα, τριγυρνούσαν στους δρόμους γρατζουνώντας το οργανέτο για να εξασφαλίσουν τον επιούσιο. Αυτή ήταν μια συνήθης εικόνα που αντίκριζε κανείς στην πρωτεύουσα των αρχών του 20ού αιώνα. Οι περισσότεροι αντιμετώπιζαν με συμπάθεια τους εμπνευσμένους αυτούς επαίτες, που κατέφευγαν στη μουσική και κατόρθωναν να εξασφαλίσουν την πεντάρα των φιλανθρώπων. Ακόμα και η Αστυνομία βρισκόταν σε αμηχανία να καταδιώξει αυτού του είδους την επαιτεία, καθώς έτσι θεωρούσε ότι θα κατάφερε βαρύ χτύπημα κατά των ωραίων τεχνών.
Τη μεγαλύτερη ωστόσο εντύπωση προκαλούσαν οι γυναίκες που τριγύριζαν τους αθηναϊκούς δρόμους με ένα οργανέτο στα χέρια. Τραγουδούσαν με φωνή ραγισμένη και με το κεφάλι προς τα πάνω, χωρίς να κοιτάζουν πουθενά. Τα χαμίνια έτρεχαν χάσκοντας από πίσω τους, ενώ οι διάφοροι περίεργοι άνοιγαν τα παράθυρά τους για να αντικρίσουν το θέαμα. Δεν έλειπαν όμως και εκείνοι που η μουσική του οργανέτου τούς έκανε να ονειροπολούν παρελθούσες στιγμές τους, χαρίζοντάς τους λίγα λεπτά ευτυχίας.
Από αυτούς εμπνεύστηκε ο Αριστομένης Προβελέγγιος το έμμετρό του υπό τον τίτλο «Το Οργανέτο», γράφοντας: Χύνει τ’ οργανέτο γνώριμα τραγούδια / μέσα στην ωραία κι’ ήσυχη βραδυά. / Μάτια τι κλαίτε; Τι πονείς καρδιά / με τα πρόστυχά του και κοινά τραγούδια; / Δεν είν’ τα τραγούδια που με συγκινούνε. / Μιας ζωής, μιας νιότης μυστική λαλιά, /χρόνων περασμένων μαγικά πουλιά, /μέσ’ από τον ήχο γύρω μου πετούνε. / Και μ’ αρπάζει πόθος, πόθος, αχ με πνίγει. / Κάθε τόνος είνε μιας χαράς λυγμός,/ πώχει σβύσει. Θείος είνε στεναγμός / κόσμου αγαπημένου, κόσμου πώχει φύγει.
Σκίτσο με κοπέλα που παίζει οργανέττο από τον Τύπο της εποχής.
Ωστόσο, για κάποιους η νέα εφεύρεση είχε εξελιχθεί στην «όγδοη πληγή των αθηναϊκών δρόμων». Χαρακτηριζόταν δε ως ίλιγγος των αυτιών και φρένιασμα των νεύρων. Όπως έγραφε ο Κωνσταντίνος Σκόκος για το οργανέτο, «αυτό το τέρας δεν μουγκρίζει μόνον, ξεσχίζει αυτιά, πληγώνει νεύρα, ανακατώνει έντερα, ξεβιδώνει μυαλά, φονεύει την ησυχίαν, τον ύπνον, την αισθητικήν, τον ανθρωπισμόν μας»! Η Τραβιάτα, το ιταλικό μελόδραμα, ήταν στη μόδα εκείνη την εποχή και όπως παιζόταν από το οργανέτο θύμιζε «το τρίξιμο πόρτας αλάδωτης, το σχίσιμο χασέ, το πριόνισμα ξύλου οζώδους, το νιαούρισμα γάτας πριαπιζομένης, το ούρλιασμα σκύλου πειναλέου δι’ εν κόκκαλον, το ξέγδαρμα βούρτσας σφουγγαρίσματος, το βράχνιασμα ραγισμένου κουδουνιού»! Στις αντιδράσεις που σημειώθηκαν για την ανεξέλεγκτη όχληση οι αρμόδιοι απαντούσαν όπως και στις ημέρες μας, δηλαδή ότι εμπόδιο ήταν ο νόμος.
Η άποψη των αγανακτισμένων κατοίκων δημοσιευόταν στις εφημερίδες: «Ο δρόμος σου, λέει ο άλλος, δεν είναι ιδιοκτησία σου, κύριε! Ανήκει σε όλους. Οι δρόμοι έγιναν για να κυκλοφορούν η λάσπες, η σκόνη οι μανάβηδες, οι λούστροι, τα γαϊδούρια, η κατσίκες, οι ζητιάνοι, τα κάρρα, οι παλαβοί, οι ξυπόλητοι, οι παληοτενεκέδες, οι σαλεπιτζήδες, οι σκύλοι, η βρώμες, η βωμολοχίες, τα ψοφίμια, όλος ο δαιμονιώδης ορυμαγδός των ξεφωνητών, όλα τα σκουπίδια – έμψυχα και άψυχα». Κατέληγε δε, το δημοσίευμα, προσθέτοντας με ειρωνεία μέσα σε όλα αυτά την κυκλοφορία του οργανέτου, που διακόνευε την πεντάρα.
