Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Η τελετή αγιασμού των υδάτων πραγματοποιείται κάθε χρόνο στην Δεξαμενή των Αθηνών. Δεν έχει όμως ακόμη γραφτεί πότε και γιατί καθιερώθηκε η εθιμική αυτή τελετουργία. Ήταν 6 Ιανουαρίου 1874 όταν ο Μητροπολίτης Λευκάδας και Αγίας Μαύρας Γρηγόριος Αραβανής και ο δήμαρχος Αθηναίων Παναγής Κυριακός ανέβαιναν μέχρι τη δεξαμενή του Κολωνακίου για να ρίξουν για πρώτη φορά τον σταυρό. Επινόηση που είχε έντονες θρησκευτικές, τελετουργικές, λειτουργικές αλλά και πολιτικές διαστάσεις.
Ο Δήμαρχος Αθηναίων Παναγής Κυριακός
Έμελλε δε να καθιερωθεί ως μία από τις πλέον προσφιλείς τελετές για τους χριστιανούς της πρωτεύουσας. Εξάλλου μέχρι τότε η επίσημη τελετή αγιασμού των υδάτων γινόταν στον Πειραιά, ενώ λίγα χρόνια νωρίτερα δεν ήταν γνωστή η Δεξαμενή. Ανακαλύφθηκε εντελώς τυχαία κατά τη διάρκεια εργασιών συντήρησης του Αδριάνειου Υδραγωγείου. Διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην ύδρευση της πρωτεύουσας και έγινε πόλος αναψυχής και πολιτισμού.
Στην Ομόνοια!
Δύο βασικές έννοιες είχαν οι νοικοκυρές την παραμονή και ανήμερα των Θεοφανείων. Παραμονή, ανάμεσα στα άλλα έθιμα, έπρεπε να ετοιμάσουν ένα τσουκάλι με φακές. Η έννοια του πατροπαράδοτου αυτού εθίμου αφορούσε την κύρια παραγωγή της Αττικής γης, δηλαδή τα ελαιόδεντρα. Όπως η φακή όταν βράζει φουσκώνει και με μια χεριά γεμίζει ένα τσουκάλι, έτσι εύχονταν να φουσκώσουν και τα ελαιόδεντρα και να δώσουν άφθονους καρπούς. Ανήμερα, έπρεπε να πάνε στην εκκλησιά και να φέρουν στο σπίτι το νερό που άγιαζε ο ιερέας στην κολυμβήθρα.
Όσο για τον επίσημο εορτασμό γινόταν στον Πειραιά, στην Αγία Τριάδα και ακολουθούσε το ρίξιμο του σταυρού στη θάλασσα. Το 1862 ήταν η πρώτη φορά που γιορτάστηκαν τα Θεοφάνεια στην πλατεία του Όθωνος, δηλαδή τη σημερινή πλατεία Ομονοίας. Λαμπρή τελετή για εκείνη την εποχή. Γύρω-γύρω από την πλατεία είχαν παραταχθεί τα σώματα που αποτελούσαν τη Φρουρά Αθηνών, με όλους τους ανώτερους και κατώτερους αξιωματικούς να φορούν τη μεγάλη στολή τους. Εορτή αντάξια «χριστιανικής πρωτευούσης της Ανατολής», όπως έγραψε ο Φίλιππος Λούης, αλλά δεν είχε συνέχεια.
Αδριάνειο Υδραγωγείο, Stuart Revett 1762
Λόγω εκλογών…
Από το 1874 όμως το ενδιαφέρον μετατέθηκε στη Δεξαμενή των Αθηνών. Στην τελετή, η οποία οργανώθηκε από τον Δήμο Αθηναίων και την Εκκλησία. Επικεφαλής τέθηκαν ο Μητροπολίτης Λευκάδας και ο δήμαρχος Παναγής Κυριακός. Παρευρέθηκαν αρκετοί χριστιανοί και ο ιεράρχης έριξε τρεις φορές τον σταυρό στην δεξαμενή και τρεις φορές τον ανέσυρε με ταινία. Δεν ήταν όμως μόνον θρησκευτικοί οι λόγοι που οδήγησαν στην καθιέρωση του εθιμικού εορτασμού στη Δεξαμενή. Εκείνη την Κυριακή των Θεοφανείων ο Καθεδρικός Ναός των Αθηνών είχε διατεθεί και λειτουργούσε ως εκλογικό κέντρο για τις διεξαγόμενες δημοτικές εκλογές. Όπως αναφέρει η σχετική ανακοίνωση που εκδόθηκε από τους επιτρόπους της Μητρόπολης, επειδή «θέλει ενεργείσθαι ψηφοφορία» γι’ αυτό αποφασίσθηκε να γίνει «επίσημος, ο μέγας αρχιερατικός Αγιασμός εις την δεξαμενήν των υδάτων της πόλεως παρά τω Λυκαβητώ».
Υπήρχε όμως και ένα γεγονός πρακτικού χαρακτήρα που φαίνεται πως ενίσχυε την επιλογή των εκκλησιαστικών και δημοτικών αρχών. Η πρωτοβουλία θεωρήθηκε ως «έργον φρονήσεως» διότι εφόσον αγιαζόταν το ύδωρ στην πηγή του, θα μεταδιδόταν αγιασμένο σε όλη την πόλη οπότε και οι χριστιανοί απαλλάσσονταν από την υποχρέωση «το να μεταφέρωσιν εκ των εκκλησιών δι’ αγγείων αγιασμόν εις τας οικίας των». Θα είχαν τη δυνατότητα όσοι είχαν βρύσες στα σπίτια τους να παίρνουν απευθείας το νερό ή όσοι δεν είχαν θα το λάμβαναν από τη βρύση της γειτονιάς!
Η πλατεία Δεξαμενής στολισμένη εν όψει της εορτής των Φώτων.
Ερημική περιοχή…
Περισσότερο όμως συνέβαλε το γεγονός ότι αναδεικνυόταν ο καθοριστικός ρόλος της Δεξαμενής που εξασφάλιζε το αγαθό του νερού στους κατοίκους της πρωτεύουσας. Μόλις το 1870 είχε βρεθεί στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος η ερημική εκείνη περιοχή. Όλοι έτρεχαν στις υπώρειες του Λυκαβηττού για να θαυμάσουν το νέο εύρημα που έβγαλε από τα σπλάχνα της η αθηναϊκή γη και ήταν μια ρωμαϊκή δεξαμενή. Σχεδόν τυχαία κατά τις εργασίες καθαρισμού του Αδριάνειου υδραγωγείου, έκπληκτοι, μηχανικός και εργάτες, βρέθηκαν στην παλαιά θολωτή δεξαμενή. Ο πυθμένας της ήταν στρωμένος με πλάκες από Πεντελικό μάρμαρο. Το νερό διοχετευόταν πλέον στην πόλη κατευθείαν από την ανακαινισμένη Αδριάνειο δεξαμενή και αναπτυσσόταν το δίκτυο με σιδερένιες υδροσωλήνες.
Χάρη στη δεξαμενή η άθλια υδραυλική κατάσταση της πόλης βελτιώθηκε, οι κρήνες αυξήθηκαν και νερό καθαρό και δροσερό διοχετεύθηκε σε δημόσια καταστήματα και πολλά σπίτια. Ακόμη και νέα ορολογία έμπαινε στην καθημερινή ζωή. Μπορεί οι λόγιοι να ήθελαν την καθιέρωση όρων όπως «υδροφράγματα», «αερεξαγωγοί» και «κρουνοί διακοπής ύδατος», αλλά επικράτησαν ξενικές ονομασίες, όπως βάνες (vannes), βεντούζες (ventouses) και ρουμπινέδες (robnet d’ arret)! Πάντως, το 1870-71, εσπευσμένα ο Δήμος Αθηναίων άρχισε να αγοράζει τα οικόπεδα γύρω από το υδραγωγείο, δημοσίευσε ρυμοτομικό διάγραμμα και άρχισε τη διαμόρφωση της πλατείας Δεξαμενής, η οποία εξελίχθηκε σε στολίδι για την πόλη και καταφύγιο για τους ρομαντικούς περιπατητές.
Σημαντικές περιπέτειες της πλατείας, όπως το γεγονός ότι αγοράστηκε δύο φορές από τον Δήμο Αθηναίων, παραμένουν ανέκδοτες, αλλά μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα ο αγιασμός των υδάτων στη Δεξαμενή κατέλαβε τη δική του ξεχωριστή θέση στη συνείδηση των χριστιανών. Συναριθμείτο στις μεγάλες θρησκευτικές τελετές, όπως η παραμονή Πρωτοχρονιάς, η Μεγάλη Παρασκευή και το τελευταίο Ψυχοσάββατο, ενώ την επισκίαζε μόνον η χαρμόσυνη νύχτα της Ανάστασης. Προς αυτή την κατεύθυνση συνηγορούσε η επισημότητα και η συμμετοχή στον εορτασμό των πάσης φύσης αρχών, του στρατού και της αστυνομίας. Στρατιωτικές σάλπιγγες, εμβατήρια, συνωστισμός, εξαπτέρυγα, λιτανεία και τα τροπάρια της βάφτισης του Κυρίου. Πραγματικό θρησκευτικό, κοινωνικό και πολιτικό πανηγύρι.
Πρώτη δημοσίευση: Εφημερίδα «Δημοκρατία», 5/1/2014.
