Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Εκπροσωπούν ότι δημιουργικότερο προσέφερε ίσως ο Δήμος Αθηναίων και η Ελληνική Πολιτεία στον κόσμο της προσφυγιάς. Ανεγέρθηκαν με πρωτοβουλία του Κώστα Κοτζιά, ενόσω ήταν Δήμαρχος Αθηναίων και Υπουργός Διοικητής Πρωτευούσης, σε γη που παραχωρήθηκε από τον Δήμο Αθηναίων. Απαξιώθηκαν λίγες δεκαετίες αργότερα και επί μία ολόκληρη εξηκονταετία διαρκούν οι συζητήσεις για την τύχη τους. Πρόκειται για τις Προσφυγικές Πολυκατοικίες της λεωφόρου Αλεξάνδρας.
Κώστας Κοτζιάς: Επί δημαρχίας του ανεγέρθηκαν οι προσφυγικές πολυκατοικίες στη λεωφόρο Αλεξάνδρας.
Η ιστορία τους παραμένει άγνωστη, όπως άγνωστα παραμένουν και τα πραγματικά στοιχεία που οδήγησαν στην ανέγερσή τους για να στεγάσουν τους πρόσφυγες που ήταν στοιβαγμένοι, υπό άθλιες συνθήκες, στον συνοικισμό Πολυγώνου (Πεδίο Άρεως). Βρέθηκαν κάποια στιγμή, ως ιδιοκτησία, στο Ταμείο Αξιοποιήσεως Ιδιωτικής Περιουσίας του Δημοσίου (ΤΑΙΠΕΔ), λόγω λανθασμένων χειρισμών εκ μέρους του Δήμου Αθηναίων. Από το ΤΑΙΠΕΔ πέρασαν στην ΕΤΑΔ Α.Ε. (Εταιρεία Ακινήτων Δημοσίου) και μέσω της τελευταίας στην Περιφέρεια Αττικής.
Οι πολυκατοικίες της λεωφόρου Αλεξάνδρας όπως ήταν το 1938.
Η παραχώρηση
Η αρχική έκταση που παραχωρήθηκε από τον Δήμο Αθηναίων στο Ελληνικό Δημόσιο για την ανέγερση των πολυκατοικιών ήταν 17.210,45 τ.μ., από τα οποία με το πέρασμα του χρόνου απέμειναν 14.500 τ.μ. Εντός αυτών είναι χωροθετημένες οκτώ (8) πολυκατοικίες, οι οποίες κατασκευάστηκαν σε στυλ Bauhaus, λιτές και απέριττες, σύμφωνα με τις ανάγκες και τις συνθήκες της εποχής. Ήταν το αποτέλεσμα των συζητήσεων που είχαν ξεκινήσει πολλά χρόνια νωρίτερα, από τα τέλη της δεκαετίας 1920 και τον Δήμαρχο Αθηναίων Σπύρο Μερκούρη. Ήταν ο πρώτος που είχε επιλέξει εκείνη την περιοχή για την ανέγερση «λαϊκών πολυκατοικιών».
Το σχέδιο της όψης της λαϊκής πολυκατοικίας που θα ανήγειρε ο δήμαρχος Σπ. Μερκούρης στη λεωφόρο Αλεξάνδρας.
Ωστόσο οι προσπάθειές του παρέμειναν στα σχέδια λόγω του κυνηγητού που εξαπέλυσαν εναντίον οι… γειτονικές γυναίκειες φυλακές! Ή ότι τυπικώς ποτέ δεν ολοκληρώθηκε η διαδικασία παραχώρησης της γης από τον Δήμο Αθηναίων στο Ελληνικό Δημόσιο! Ήταν εποχή έντονου προβληματισμού, σε όλη την Ελλάδα, για την ανέγερση πολυκατοικιών που θα μπορούσαν να στεγάσουν τους πρόσφυγες που παρέμεναν ακόμη σε συνοικισμούς υπό λίαν αρνητικές συνθήκες. Εκθέσεις επί εκθέσεων και μελέτες επί μελετών για την πυκνότητα του πληθυσμού, τις δαπάνες συντηρήσεως, τις επεκτάσεις σχεδίων πόλεων κ.ά.
«Α’ Λαϊκή Πολυκατοικία»
Βαρύνουσα ήταν η έκθεση που κατέθεσαν υπηρεσιακοί παράγοντες της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων (1929), η οποία μεταξύ άλλων αναφερόταν και στις κοινωνικές διαστάσεις. Δηλαδή εάν έπρεπε οι κατοικίες να είναι ενοικιαζόμενες ή να δοθούν στους πρόσφυγες έναντι ευτελούς τιμήματος. «Βασική κατεύθυνσις έχει τεθή», έγραφε η Επιτροπή, «η δυνατότης και διευκόλυνσις της πωλήσεως των ανεγειρομένων κατοικιών εις τους πρόσφυγας, οίτινες ούτω δημιουργούμενοι εις μικροϊδιοκτήτας, καθίστανται και λόγω συμφέροντος υπέρμαχοι του σημερινού αστικού καθεστώτος, απομακρυνομένου ούτως παντός κινδύνου επεκτάσεως του κομμουνισμού»!
Κάτοψη της πρώτης πολυκατοικίας που ανεγέρθηκε όπως δημοσιεύτηκε στα «Τεχνικά Χρονικά».
Πάντως, από τους πρώτους που είχαν σπεύσει να υιοθετήσουν την ανέγερση λαϊκών πολυκατοικιών στην Αθήνα ήταν ο Δήμαρχος Σπύρος Μερκούρης, το 1930. Οι τεχνικές υπηρεσίες του Δήμου Αθηναίων είχαν σχεδιάσει την «Α΄ Λαϊκή Πολυκατοικία», η οποία θα ήταν πενταώροφη και με 200 διαμερίσματα! Ως τόπο ανέγερσης επέλεξαν τον χώρο που αργότερα ανεγέρθηκαν οι προσφυγικές πολυκατοικίες. Οι προετοιμασίες είχαν φτάσει σε τέτοιο επίπεδο, ώστε τον Αύγουστο 1930 ο Σπ. Μερκούρης ετοιμαζόταν να θεμελιώσει το έργο. Η προσπάθειά του όμως προσέκρουσε στην αντίδραση των παρακείμενων Γυναικείων Φυλακών «Αβέρωφ».
Ο δημάρχος Αθηναίων Σπυρίδων Μερκούρης
Τους κυνήγησαν οι.. κατάδικοι
Η διεύθυνσή τους ισχυριζόταν ότι ο χώρος ανήκε στην κυριότητά τους και ήθελαν να γίνει πάρκο και πράσινο αντί πολυκατοικίας, η οποία με τον όγκο της «θα κατέστρεφε την αισθητικήν του χώρου, θα κατέπνιγεν εξ ολοκλήρου και την κυρίαν πρόσοψιν του γυναικείου περιπτέρου των φυλακών, του οποίου ούτω μέγα τμήμα θα εστερείτο του αέρος και του ηλίου». Η διεύθυνσητων Φυλακών, μέσω του Υπουργείου Δικαιοσύνης κατόρθωσε να εκδώσει αστυνομική απαγόρευση των εργασιών ωσότου επιλυθεί η διαφορά.
Παρά ταύτα συνεργεία του Δήμου Αθηναίων προετοίμαζαν τον χώρο για να πραγματοποιηθεί η τελετή θεμελίωσης, στήνοντας και την απαραίτητη εξέδρα για τους επισήμους. Μόλις έφυγαν όμως τα συνεργεία του Δήμου Αθηναίων, η διεύθυνση των Φυλακών έβγαλε έξω κατάδικους και αφαίρεσαν την εξέδρα και τις πρόχειρες κατασκευές, επιχωμάτωσαν τον χώρο που είχε ανασκαφεί και τοποθέτησαν περίφραξη με συρματόπλεγμα!
Όψη μίας από τις 8 πολυτοικίες (1936).
Η παραχώρηση δεν έγινε!
Το θέμα επανήλθε στην επιφάνεια περίπου τέσσερα χρόνια αργότερα, όταν ο Δήμος Αθηναίων ήθελε να απελευθερώσει το τμήμα της περιοχής του Πεδίου Άρεως (Πολύγωνο) που είχε καταληφθεί από πρόσφυγες. Τότε αποφασίστηκε η παραχώρηση γης στο Υπουργείο Κρατικής Υγιεινής και Αντιλήψεως, προκειμένου να ανεγερθούν προσφυγικές πολυκατοικίες με την προϋπόθεση να στεγαστούν εκεί οι πρόσφυγες του Πολυγώνου και να αποδοθεί ο χώρος στον Δήμο Αθηναίων. Πράγματι η Τεχνική Υπηρεσία του Υπουργείου Κρατικής Υγιεινής και Αντιλήψεως, με διευθυντή τον Γ. Μπερσή, έχει ετοιμάσει ένα γιγαντιαίο πρόγραμμα κατασκευής προσφυγικών πολυκατοικιών.
Τα σχέδια είχαν εκπονήσει οι αρχιτέκτονες Κίμων Λάσκαρις και Δημήτριος Κυριακός. «Πρόσωπο-κλειδί» για την ανέγερση των πολυκατοικιών της λεωφόρου Αλεξάνδρας υπήρξε ο καταγόμενος από την Καππαδοκία αρχιτέκτονας Οδυσσεύς Πουσκουλούς (1880-1945). Σπούδασε αρχιτεκτονική στην Κωνσταντινούπολη και έφθασε το 1924 στη Θεσσαλονίκη και έναν χρόνο αργότερα στην Αθήνα. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα ως εργολήπτης με τις κατασκευές προσφυγικών πολυκατοικιών και ήταν εκείνος που ανήγειρε τις δύο πρώτες πολυκατοικίες της λεωφόρου Αλεξάνδρας. Αντιθέτως προς όσα έχουν γραφτεί την διετία 1934-36, ανεγέρθηκαν 120 διαμερίσματα και τα υπόλοιπα ολοκληρώθηκαν την επόμενη διετία.
Εγκατάλειψη
Αλλά οι περιπέτειες δεν τελείωσαν με την ανέγερση των πολυκατοικιών. Ο Δήμος διατηρούσε τα δικαιώματά του επί της γης και έπρεπε να γίνουν οι απαραίτητες διαδικασίες για να περιέλθει η ιδιοκτησία στο Δημόσιο. Έτσι, το δημοτικό συμβούλιο επανήλθε το 1940 με νεότερη απόφασή του, ο βασιλιάς Γεώργιος Β’ υπέγραψε το απαραίτητο διάταγμα που δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως αλλά «το σχετικόν συμβόλαιον δεν υπεγράφη»!
Φωτογραφική λήψη μετά την ολοκλήρωση της ανέγερσης.
Δύο δεκαετίες μετά την απελευθέρωση, και αφού το Υπουργείο είχε δώσει παραχωρητήρια στους πρόσφυγες, αποκαλύφθηκε πως «είναι άκυρος και ανίσχυρος η εν έτει 1940 γενομένη παραχώρησις υπό του Δήμου εις το Υπουργείον Κοινωνικής Προνοίας του χώρου προς ανέγερσιν προσφυγικών πολυκατοικιών»! Το ζήτημα αποσοβήθηκε και διασκεδάστηκε με την αιτιολογία πως τυχόν αξίωση του Δήμου «είχε υποπέσει εις την αποσβεστικήν παραγραφήν ως εκ της παρόδου εικοσαετίας».
Συζητήσεις αξιοποίησης
Πολλές φορές και για διαφορετικούς λόγους οι πολυκατοικίες της λεωφόρου Αλεξάνδρας απασχόλησαν την δημοσιότητα. Γνώρισαν τις σκληρές ημέρες του Εμφύλιου που άφησαν τα απομεινάρια τους στους τοίχους έως σήμερα. Τη δεκαετία 1960 είχαν ήδη απαξιωθεί και είχαν αρχίσει οι συζητήσεις περί κατεδαφίσεως τουλάχιστον των μισών για την ανέγερση του Δικαστικού Μεγάρου και τη δημιουργία πλατείας. Τη δεκαετία του 1970 νέα σχέδια της Δημοσίας Επιχειρήσεως Πολεοδομίας και Στεγάσεως (ΔΕΠΟΣ) προέβλεπαν την κατεδάφιση των κτιρίων και την μετακίνηση των κατοίκων τους στον Καρέα.
Τα σημάδια στους τοίχους από την εποχή του Εμφυλίου.
Τελικώς παρέμειναν όρθιες, προκειμένου να διατηρούν ζωντανή τη μνήμη αλλά εγκαταλελειμμένες ή κατειλημμένες για να υπενθυμίζουν την πλήρη αδιαφορία των αρμοδίων για τη δημόσια αισθητική και την εικόνα της ελληνικής πρωτεύουσας. Το 2003 το ΥΠΠΟ με ΦΕΚ έκρινε ως Διατηρητέα Μνημεία τις 2 από τις 8 πολυκατοικίες (πίσω από τον Άγιο Σάββα). Έξι χρόνια αργότερα (2009) το ΥΠΠΟ έκρινε ως Διατηρητέα Μνημεία και τις υπόλοιπες 6, επειδή «αποτελούν ένα ενιαίο σύνολο κτιρίων κοινωνικής κατοικίας του Μοντέρνου Κινήματος (από τα ελάχιστα εναπομείναντα) ιδιαίτερα σημαντικών για τη μελέτη της ιστορίας της αρχιτεκτονικής της μεσοπολεμικής περιόδου και της ιστορικής εξέλιξης της πόλης των Αθηνών».
Προσφάτως (2019) ανακοινώθηκε ότι προωθείται η αξιοποίησή τους, μέσω συνεργασίας της Περιφέρειας Αττικής και της νεοσυσταθείσης «Ανάπλαση της Αθήνας Α.Ε.». Συγκεκριμένα εγκρίθηκε από το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού η μελέτη αποκατάστασης που υπέβαλε η «Αναπλαση Αθήνας Α.Ε.». «ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ» θα δημοσιεύσουν και δεύτερο Αφιέρωμα στις Προσφυγικές Πολυκατοικίες της λεωφόρου Αλεξάνδρας, γραμμένο από τον κ. Νίκο Παραδείση.
